Sâm bố chính, một loại thảo dược quý hiếm từ thiên nhiên, được biết đến với nhiều công dụng hỗ trợ sức khỏe. Nhờ tính chất mát, sâm bố chính thường được dùng để bổ sung năng lượng, tăng cường sức đề kháng và giúp cơ thể phục hồi sau ốm đau. Tuy nhiên, việc sử dụng sâm bố chính cần thận trọng và đúng cách để đạt hiệu quả tối đa.
Cây sâm bố chính là gì?
Sâm bố chính, còn được gọi với các tên khác như sâm báo, sâm thổ hào (thổ hào sâm), có tên khoa học là Abelmoschus sagittifolius. Đây là một loài thực vật có hoa thuộc họ Cẩm quỳ (Malvaceae). Loài cây này lần đầu tiên được nhà thực vật học (Kurz) Merr. mô tả khoa học vào năm 1924.
Sâm thổ hào có nguồn gốc từ vùng Thanh Hà, Thanh Chương, thuộc tỉnh Nghệ An. Trước đây, cây sâm này mọc hoang dã tự nhiên, nhưng qua thời gian, các nguồn tài nguyên tự nhiên của cây bị khai thác cạn kiệt dần. Loài sâm quý này từng được xem là “sâm tiến vua”, được dùng làm dược liệu quý để dâng lên vua chúa từ thời kỳ khoảng những năm 1400. Theo lịch sử y học, danh y Hải Thượng Lãn Ông là người đầu tiên sử dụng sâm bố chính làm thuốc tại huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình, do đó cây còn được gọi là sâm bố chính.
Thành phần của sâm bố chính
Rễ của cây sâm bố chính chứa một số thành phần hóa học có giá trị dược liệu cao. Cụ thể, thành phần chính bao gồm:
- Chất nhầy: Rễ sâm bố chính chứa khoảng 35-40% chất nhầy, một thành phần quan trọng trong việc tạo ra các dược tính đặc biệt của cây.
- Tinh bột: Theo Đỗ Tất Lợi (1999), rễ cây chứa một lượng tinh bột đáng kể. Hàm lượng tinh bột trong rễ sâm bố chính được ghi nhận là 15,14%.
- Phytosterol và Coumarin: Theo nghiên cứu của Trần Công Luận và các cộng sự (2001), rễ cây sâm bố chính còn chứa phytosterol và coumarin, những hợp chất có tác dụng chống viêm và hỗ trợ sức khỏe tim mạch.
- Acid béo và Acid hữu cơ: Các acid béo bao gồm acid myristic, acid palmitic, acid stearic, acid oleic, acid linoleic và acid linolenic. Những acid này đóng vai trò quan trọng trong các chức năng sinh học và hỗ trợ điều trị các bệnh liên quan đến chuyển hóa.
- Đường khử và Hợp chất uronic: Các thành phần này giúp tăng cường sức khỏe và cải thiện chức năng tiêu hóa.
- Lipid và Protein: Hàm lượng lipid trong rễ sâm bố chính là 3,96%, trong khi hàm lượng protein toàn phần là 0,23%. Protid chiếm 1,26% trong rễ cây, đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp dưỡng chất và duy trì sức khỏe tổng thể.
- Amino acid: Rễ cây sâm bố chính chứa 11 loại amino acid, bao gồm histidin, arginin, threonin, alanin, prolin, tyrosin, valin, phenylalanin và leucin. Những amino acid này cần thiết cho các chức năng sinh học và duy trì sự phát triển của cơ thể.
- Chất nhầy D-glucose và L-rhamnose: Đây là những dạng đường có trong chất nhầy của rễ sâm bố chính, có tác dụng bảo vệ và hỗ trợ hệ tiêu hóa.
- Nguyên tố vi lượng: Ngoài các thành phần chính, rễ sâm bố chính còn chứa 13 nguyên tố vi lượng gồm Na, Ca, Mg, Al, Fe, V, Mn, Ti, Mo, Cu, Zr và P. Những nguyên tố này đóng vai trò quan trọng trong nhiều quá trình sinh học của cơ thể.
Đặc điểm thực vật của cây sâm bố chính
Cây sâm bố chính là một loại thân thảo có chiều cao trung bình khoảng 1m. Thân cây chủ yếu mọc đứng, nhưng đôi khi có thể bám vào các cây khác để phát triển. Lá của cây có màu xanh, với hình dạng gốc lá giống trái xoan và cuối phiến lá lại có hình dáng tương tự như mũi tên. Bề mặt lá được phủ nhiều lông mềm mại.
Hoa sâm bố chính thường mọc đơn lẻ ở kẽ lá, với năm cánh hoa có màu hồng phớt vàng hoặc đỏ. Hoa có đường kính khoảng 8cm, cuống hoa dài với đầu trên hơi phình ra, bên ngoài phủ lớp lông cứng. Quả của cây có hình trứng, một đầu nhọn và được chia làm 5 múi. Quả non có màu xanh, khi chín chuyển sang màu nâu và tự nứt ra thành 5 mảnh. Bên trong quả chứa nhiều hạt nhỏ có màu nâu, hình dáng tương tự quả thận.
Rễ của sâm bố chính có hình dáng bên ngoài tương đối giống nhân sâm, với màu sắc vàng nhạt hoặc trắng. Đường kính trung bình của rễ dao động từ 1,5 đến 2cm. Sâm bố chính là cây bản địa của Việt Nam, và đã được phát hiện cách đây khoảng 300 năm tại huyện Bố Trạch, tỉnh Quảng Bình. Trước đây, loài cây này thường mọc hoang, nhưng với nhiều lợi ích được phát hiện, sâm bố chính ngày nay đã được trồng rộng rãi để làm thuốc, đặc biệt là ở các tỉnh Nam Trung Bộ và khu vực Tây Nguyên như Phú Yên, Gia Lai, và Bình Định.
Rễ của cây sâm bố chính là bộ phận được sử dụng chủ yếu trong y học. Rễ thường được thu hoạch vào mùa đông. Tùy vào nhu cầu sử dụng, rễ có thể được sơ chế theo hai cách chính: sử dụng tươi hoặc khô. Đối với sâm tươi, sau khi rễ được đào về, người ta sẽ rửa sạch đất cát, cắt bỏ hết rễ con, ngâm rễ với nước vo gạo qua đêm, sau đó vớt ra để ráo nước trước khi ngâm với rượu có độ cồn trên 40 độ hoặc đem sắc uống. Đối với sâm khô, sau khi ngâm nước vo gạo, rễ sẽ được thái mỏng hoặc để nguyên cả củ đồ chín, rồi phơi hoặc sấy khô để bảo quản lâu dài.
Những bài thuốc chữa bệnh từ sâm bố chính
Điều trị bệnh lao phổi cho trẻ em
Sâm bố chính có tác dụng hỗ trợ điều trị bệnh lao phổi ở trẻ em khi kết hợp với siro cam thảo và nước đun sôi để nguội. Cụ thể, sử dụng 6-10g sâm bố chính, 200g siro cam thảo và 180ml nước đun sôi để nguội, trộn đều các nguyên liệu để tạo thành hỗn hợp đồng nhất. Mỗi ngày, cho trẻ uống một thìa hỗn hợp này, giúp cải thiện tình trạng bệnh lao phổi.
Trị rối loạn kinh nguyệt
Rối loạn kinh nguyệt có thể được điều trị bằng sâm bố chính kết hợp với các thảo dược khác. Một trong những bài thuốc phổ biến bao gồm sâm bố chính, ngải cứu, ích mẫu (mỗi vị 16g), cỏ nhọ nồi, thục địa (mỗi vị 20g), củ cây gai (12g) và củ ấu (10g).
Ngải cứu và cỏ nhọ nồi được sao vàng, sau đó kết hợp với các vị thuốc còn lại thành một thang, sắc lấy 200ml nước đặc chia làm 3 lần uống trong ngày. Ngày uống 1 thang để cải thiện các triệu chứng như tắc kinh, rong kinh, chậm kinh.
Bồi bổ khí huyết
Để bồi bổ khí huyết, có thể sử dụng một bài thuốc bao gồm 30g sâm bố chính, 15g củ mài, 15g đương quy, 15g dĩ nhân và 12g hồi dầu. Tất cả các thành phần được tán thành bột, sau đó trộn với mật ong nguyên chất để tạo thành hỗn hợp mịn và khô, không dính tay. Thuốc được vo thành viên hoàn, mỗi ngày uống 15 – 20g giúp bồi bổ khí huyết, tăng cường sức khỏe.
Chống suy dinh dưỡng, đi ngoài phân lỏng, kiết lỵ cho trẻ trên 2 tuổi
Sâm bố chính cũng có tác dụng trong việc điều trị các triệu chứng suy dinh dưỡng, đi ngoài phân lỏng, kiết lỵ ở trẻ em trên 2 tuổi. Sử dụng 30g hoài sơn, 25g sâm bố chính, 20g ý dĩ, 10g bạch chỉ và 15g hạt sen, tất cả các nguyên liệu được sao chín và nghiền thành bột mịn. Hỗn hợp bột này sau đó được trộn với một ít nước và đường, nấu lên để tạo thành cao lỏng. Cho trẻ uống mỗi ngày từ 4 – 10g cao này để cải thiện tình trạng sức khỏe.
Bổ huyết, chữa thiếu máu
Đối với những người thiếu máu, sâm bố chính kết hợp với giao đằng, hạt sen, cam thảo, bát giác hồi hương và thảo quả là một bài thuốc hữu hiệu. Các vị thuốc được nghiền thành bột và vo thành viên hoàn nhỏ, sau đó bảo quản trong hũ thủy tinh. Mỗi ngày, uống 2 lần, mỗi lần 20g, giúp bổ huyết và cải thiện tình trạng thiếu máu.
Chữa lo âu, trầm cảm
Kết hợp 16g sâm bố chính với các thành phần như củ khoai mài, hà thủ ô, ích trí, bá tử nhân (mỗi loại 12g), táo nhân, cam thảo dây, thủy ngọc, liên tu, xương bồ (mỗi loại 8g) và nhục quế (4g). Các thành phần được rửa sạch, cho vào ấm và sắc với 500ml nước, sau đó đun cạn còn 300ml. Chia làm 2 lần uống trong ngày để giúp an thần, giảm căng thẳng và lo âu.
Hạ sốt, chữa ra nhiều mồ hôi và hay khát nước
Sử dụng 20g sâm bố chính, 30g địa hoàng thán và 3g quế nhục, sắc uống mỗi ngày một thang. Bài thuốc này có tác dụng điều hòa nhiệt độ cơ thể, giảm khát nước và ngăn chặn việc ra mồ hôi quá nhiều.
Điều trị dự phòng hen suyễn, giảm tần suất lên cơn hen
Để dự phòng hen suyễn và giảm tần suất lên cơn hen, có thể sử dụng sâm bố chính kết hợp với các dược liệu khác. Một bài thuốc bao gồm 200g sâm bố chính, 120g vỏ quýt và can khương, 160g rễ cây dâu tằm và 4 con tắc kè cùng với mật ong nguyên chất. Tắc kè được làm sạch ruột, băm nhỏ và sao vàng, sau đó tất cả các thành phần được tán thành bột và trộn chung với mật ong để làm thành viên hoàn. Mỗi ngày uống 12g viên hoàn này để giảm tần suất lên cơn hen.
Chữa ho
Sử dụng 10g sâm bố chính và 8g quốc lão, sắc thuốc với 500ml nước, đun cạn còn 200ml rồi chia làm 2 lần uống trong ngày. Uống đều đặn mỗi ngày một thang sẽ giúp giảm triệu chứng ho.
Bồi bổ sức khỏe cho bệnh nhân sau điều trị áp xe phổi
Sử dụng 16g sâm bố chính, 16g hoài sơn, 12g dĩ mễ, 12g sinh địa, 12g huệ tây và 12g kim ngân hoa. Các thành phần được sắc lấy nước uống mỗi ngày một thang để giúp bệnh nhân nhanh chóng phục hồi sức khỏe.
Chữa hồi hộp, đánh trống ngực, tim đập nhanh, khó ngủ
Bệnh nhân gặp phải các triệu chứng như hồi hộp, đánh trống ngực, tim đập nhanh và khó ngủ có thể sử dụng bài thuốc từ sâm bố chính. Sử dụng 20g sâm bố chính, 12g quả dâu chín, 12g hà thủ ô, 12g hoài sơn, 12g long nhãn, 12g hạt sen, 12g rau má, 8g bá nhân và 8g táo nhân. Sắc lấy nước đặc chia làm 3 phần uống hết trong ngày, giúp cải thiện giấc ngủ và giảm căng thẳng.
Chữa động kinh
Sử dụng 20g sâm bố chính, 20g vỏ quýt, 20g nam tam tinh, 20g yết vĩ, 4g quế, 40g ý dĩ và 1g chu sa cùng với tim lợn. Các thành phần được tán thành bột mịn, sau đó trộn bột thuốc chung với chu sa và nhét vào bên trong tim lợn. Hấp cách thủy trong 40 phút, chia làm 3 lần ăn trong ngày.
Bồi bổ cơ thể, nâng cao chức năng hệ tiêu hóa
Để bồi bổ cơ thể và nâng cao chức năng hệ tiêu hóa, có thể sử dụng sâm bố chính ngâm rượu. Sử dụng 1kg sâm bố chính tươi (hoặc 3kg sâm khô) và ngâm với 5 lít rượu trắng cao độ trong 30 ngày. Mỗi lần uống 15ml rượu này vào các bữa ăn sáng, trưa và tối giúp cải thiện chức năng tiêu hóa và bồi bổ cơ thể.
Chữa suy nhược thần kinh
Sâm bố chính kết hợp với các dược liệu như hoàng kỳ, tần quy, sơn khương, mộc hương, hoa cúc, dư dung, long nhãn, táo nhân, phục linh và tiểu thảo có tác dụng chữa suy nhược thần kinh. Sử dụng các thành phần này sắc lấy nước đặc và chia uống vài lần trong ngày. Mỗi ngày dùng một thang giúp cải thiện tình trạng suy nhược thần kinh.
Giúp cơ thể nhanh phục hồi sau bỏng
Sử dụng 16g sâm bố chính, 16g dĩ mễ, 16g củ mài, 12g sơn liên, 12g sa sâm bắc, 12g hà thủ ô, 12g địa hoàng thán, 12g kê huyết đằng, 10g câu khởi và 8g trần bì. Sắc uống một thang mỗi ngày để giúp cơ thể nhanh chóng hồi phục sau bỏng.
Trị rối loạn giấc ngủ, nặng ngực, mệt mỏi trong người
Sâm bố chính kết hợp với mậu ất chi, tầm gửi sống trên cây dâu, hạt cây tơ hồng, dạ hợp, quả dâu, dứa dại, ba kích và cao xương hổ có tác dụng điều trị rối loạn giấc ngủ, nặng ngực và mệt mỏi trong người. Các vị thuốc này được ngâm chung với rượu, sau 2 ngày 2 đêm lấy chưng cách thủy, hạ thổ trong 7 ngày. Mỗi ngày uống 2 lần, mỗi lần 15 – 40ml để cải thiện tình trạng sức khỏe.
Lưu ý khi chữa bệnh bằng sâm bố chính
Khi sử dụng sâm bố chính để chữa bệnh, cần lưu ý một số điểm quan trọng để đảm bảo an toàn và hiệu quả. Trước hết, chỉ nên sử dụng sâm bố chính khi có sự cho phép và theo dõi bởi thầy thuốc chuyên môn để tránh những tác dụng phụ không mong muốn.
Việc chọn mua sâm bố chính từ nguồn gốc rõ ràng, đặc biệt là loại được trồng tự nhiên trên đất đồi, sẽ giúp đảm bảo chất lượng dược liệu. Đối với những người có thể hư hàn, nên tẩm sâm với gừng và sao kỹ trước khi sử dụng để tránh ảnh hưởng xấu đến sức khỏe.
Ngoài ra, cần đặc biệt chú ý không kết hợp sâm bố chính với lê lô, vì sự kết hợp này có thể gây phản ứng không tốt cho cơ thể. Khi ngâm rượu sâm bố chính, nên sử dụng bình thủy tinh hoặc gốm để bảo đảm chất lượng rượu, và tránh dùng các bình bằng nhựa hoặc kim loại.
Trong quá trình sử dụng sâm bố chính, cần kiêng các chất kích thích như rượu, bia, cà phê để đạt hiệu quả tốt nhất. Đối với những người đang sử dụng thuốc tây, việc tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi sử dụng sâm bố chính là điều cần thiết để tránh tương tác thuốc có thể gây hại. Hiệu quả của sâm bố chính thường phụ thuộc vào cơ địa từng người, do đó, cần kiên trì sử dụng trong một thời gian dài mới thấy rõ kết quả.
Ngoài ra, cần chú ý phân biệt sâm bố chính với cây vông vang, một loài cây có đặc điểm khá giống nhưng thường có hoa màu vàng, lông dài hơn và kích thước lớn hơn.
Sâm bố chính là một loại thảo dược có nhiều lợi ích cho sức khỏe, nhưng cần sử dụng đúng cách để tránh tác dụng phụ. Việc chọn mua sâm bố chính từ nguồn gốc uy tín và tuân theo hướng dẫn của chuyên gia là vô cùng quan trọng để phát huy hiệu quả tốt nhất của loại thảo dược này
