Di truyền và biến dị từ lâu đã là chủ đề nóng, gây tranh cãi gay gắt trong giới khoa học và cả dư luận. Nhiều người tin rằng gen là “bản án chung thân”, trong khi số khác cho rằng môi trường mới là thứ định hình con người. Thực tế nằm ở đâu? Hãy cùng whats.edu.vn nhìn thẳng vào những góc khuất ít được nhắc đến.

Gen không phải là “lời phán quyết cuối cùng” như bạn nghĩ

Xã hội thường phóng đại vai trò của di truyền. Thực tế, ngay cả những đặc điểm tưởng chừng “100% do gen” cũng chịu ảnh hưởng môi trường rất lớn.

Đặc điểm	Tỷ lệ di truyền (heritability)	Ảnh hưởng môi trường thực tế
Chiều cao	80%	Dinh dưỡng thai kỳ & tuổi thơ quyết định 20-30cm
Chỉ số IQ	50-80%	Giáo dục sớm có thể tăng 15 điểm IQ
Nguy cơ béo phì	70%	Thói quen ăn uống làm thay đổi biểu hiện gen
Tính cách hướng ngoại	40-50%	Môi trường nuôi dạy ảnh hưởng rõ rệt

Hiện tượng Epigenetics – “công tắc” bật/tắt gen đáng sợ 

Đây là phát hiện làm đảo lộn hoàn toàn quan điểm cũ: gen của bạn có thể giống hệt ông bà, nhưng cách chúng hoạt động lại hoàn toàn khác do trải nghiệm sống.

• Một đứa trẻ đói ăn thời thơ ấu → gen tiết kiệm năng lượng bị bật → dễ béo phì khi trưởng thành
• Phụ nữ mang thai stress nặng → con sinh ra có nguy cơ lo âu cao hơn (đã chứng minh trên chuột và người)
• Hút thuốc lá không chỉ hại phổi mà còn “methyl hóa” gen của… thế hệ sau

Biến dị không chỉ đến từ đột biến ngẫu nhiên 

Chúng ta thường được dạy rằng biến dị = đột biến DNA ngẫu nhiên. Sai rồi! Có ít nhất 4 nguồn biến dị lớn hơn nhiều:

• Trao đổi gen ngang (bacteria, virus trao đổi gen trực tiếp)
• Recombinant DNA trong giảm phân – mỗi lần sinh con là một “bản remix” hoàn toàn mới
• Biến dị soma (tế bào cơ thể đột biến trong đời người, không di truyền nhưng ảnh hưởng lớn đến sức khỏe)
• Biến dị do môi trường (ánh nắng, hóa chất, stress thay đổi trực tiếp biểu hiện gen)

Chúng ta đang đi quá xa với chỉnh sửa gen?

CRISPR đã làm được điều từng là khoa học viễn tưởng: xóa bệnh di truyền từ phôi thai. Nhưng:

• Trung Quốc đã có 3 em bé chỉnh sửa gen CCR5 sinh năm 2018-2019
• 86% nhà khoa học đồng ý chữa bệnh, nhưng 79% phản đối tăng cường trí thông minh
• Nguy cơ “xã hội phân tầng gen” – chỉ người giàu mới có con “hoàn hảo”

Di truyền không quyết định tất cả, và biến dị không hoàn toàn ngẫu nhiên. Hiểu mối quan hệ gen – môi trường giúp bạn sống khỏe hơn. Nhìn đời như trong Ảnh anime, bạn sẽ thấy mình có quyền lựa chọn trước khi đổ lỗi cho “gen xấu”.