Cây ưng bất bạc (Zanthoxylum avicennae), một thảo dược quý hiếm, đã từ lâu được biết đến với những công dụng chữa bệnh vượt trội trong y học cổ truyền. Không chỉ giúp hỗ trợ điều trị các bệnh lý như viêm gan, thấp khớp, và tiêu hóa, ưng bất bạc còn được chứng minh có tác dụng chống ung thư, bảo vệ gan, và giải độc rượu, mở ra nhiều tiềm năng trong nghiên cứu y học hiện đại.
Cây ưng bất bạc là cây gì?
Cây ưng bất bạc, với tên khoa học là Zanthoxylum avicennae, thuộc họ Cam (Rutaceae), là một trong những cây thuốc lâu đời được sử dụng trong y học truyền thống tại nhiều quốc gia, bao gồm Việt Nam. Đặc biệt, cây ưng bất bạc đã được ghi chép trong các tài liệu cổ như “Thần Nông bản thảo” từ thời nhà Tần ở Trung Quốc, minh chứng cho giá trị y học của nó qua hàng ngàn năm.
Cây ưng bất bạc là loài cây có nhiều lá cứng, gai nhọn và mọc rậm rạp quanh năm. Chính vì đặc điểm này mà cây còn được biết đến với các tên gọi khác như “Điều bất túc”, “Ô nha bất xi thụ”. Cây này phân bố chủ yếu ở các vùng trung du và vùng núi thấp ở Việt Nam, như các tỉnh thuộc khu vực Đông Dương và một số tỉnh phía nam Trung Quốc. Cây có khả năng tái sinh mạnh mẽ, ngay cả sau khi bị chặt phá.
Công dụng của ưng bất bạc trong y học cổ truyền
Cây ưng bất bạc có vị cay, tính ấm, quy vào các kinh can, tỳ và vị, và được sử dụng để điều trị nhiều loại bệnh khác nhau, từ viêm gan vàng da, viêm thận phù thũng, đến các bệnh liên quan đến thận và gan. Lá của cây còn được dùng để chữa viêm tuyến vú, đinh nhọt, và các tổn thương do đòn đánh. Trong các bài thuốc cổ, ưng bất bạc thường được phối hợp với các vị thuốc khác để tăng cường hiệu quả điều trị.
Các nghiên cứu hiện đại đã phát hiện ra rằng cao chiết từ ưng bất bạc có khả năng diệt tế bào ung thư gan, làm gia tăng chỉ số tự chết của tế bào ung thư 3-3,5 lần. Ngoài ra, cây ưng bất bạc còn có tác dụng ức chế quá trình sinh sản, phát triển, xâm lấn và di căn của tế bào ung thư, mở ra những hướng đi mới trong điều trị các bệnh lý nghiêm trọng như ung thư.
Ở Bắc Mỹ, loài Zanthoxylum americanum (một loài gần gũi với ưng bất bạc) đã được sử dụng từ lâu để chữa đau răng, bệnh thấp khớp và kích thích tuần hoàn máu, và đã được ghi vào Dược điển Mỹ từ năm 1820. Tại Tây Phi, loài Zanthoxylum zanthoxyloides cũng là vị thuốc truyền thống chữa thấp khớp. Các nhà dược thảo phương Tây cho rằng ưng bất bạc kích thích máu chảy đến các khớp bị đau, tăng cường cung cấp oxy và chất dinh dưỡng, giúp loại bỏ chất bẩn và tăng cường lượng máu đến tứ chi.
Các bài thuốc từ ưng bất bạc
- Điều trị viêm gan và viêm thận phù thũng: Dùng 20-30g rễ ưng bất bạc sắc uống. Bài thuốc này giúp hóa thấp, khu phong, tiêu thũng và hỗ trợ điều trị viêm gan mãn tính.
- Chữa viêm tuyến vú, đinh nhọt: Lá ưng bất bạc tươi hoặc khô có thể được sắc lấy nước để uống hoặc đắp ngoài da, giúp giảm viêm và tiêu nhọt hiệu quả.
- Kết hợp với các vị thuốc khác: Ứng dụng ưng bất bạc trong các bài thuốc phối ngũ, ví dụ như phối với địa hoàng để ích thận dưỡng can, hoặc phối với thương truật để tả hỏa, sinh tân và chỉ khát.
Thành phần hóa học của cây ưng bất bạc
Cây ưng bất bạc (Zanthoxylum avicennae) chứa nhiều hợp chất quan trọng, bao gồm các alcaloid như dictamin, skimmianin, và culantramin thuộc nhóm quinolin. Ngoài ra, các bộ phận như vỏ thân, vỏ rễ và lá còn chứa tinh dầu cùng nhiều flavonoid quý như diosmin, avicin, avicenin, magnoflorin, hesperidin và các chất thuộc nhóm lignan.
Đặc biệt, các hợp chất này có cấu trúc hóa học gần giống với silymarin, một chất rất hiệu quả trong việc điều trị các bệnh về gan. Nghiên cứu đã chỉ ra rằng hesperidin có trong cây ưng bất bạc có tác dụng phục hồi và tái tạo tế bào gan, ngăn ngừa xơ gan và ung thư gan.
Các nghiên cứu hiện đại đã chứng minh rằng, cao chiết từ ưng bất bạc có khả năng chống oxy hóa tế bào gan, loại bỏ gốc tự do, và ngăn ngừa tổn thương gan, đặc biệt là các tổn thương do hóa chất và thuốc tân dược. Hesperidin trong ưng bất bạc có khả năng ngăn ngừa sự hình thành collagen trong tế bào gan, giúp ngăn chặn quá trình xơ gan và phòng ngừa gan nhiễm mỡ.
Diosmin, một flavonoid khác trong cây, có tác dụng giảm tổn thương tế bào gan do rượu, tăng cường chuyển hóa và đào thải ethanol, hạ men gan, và cải thiện các chỉ số glucose máu, cholesterol, ure máu cũng như giảm các men gan như AST và ALT. Nhóm lignan trong ưng bất bạc, với cấu trúc phytoestrogen, có tác dụng chống oxy hóa mạnh mẽ, giúp tái tạo các tế bào gan bị tổn thương. Tinh dầu trong cây chủ yếu thuộc nhóm monoterpen và sesquiterpen, có hoạt tính kháng khuẩn mạnh và kích hoạt quá trình tự chết của tế bào ung thư gan.
Nghiên cứu của ưng bất bạc trong điều trị bệnh
Ưng bất bạc trong điều trị ung thư
Một nghiên cứu kéo dài nhiều năm của dược sĩ Trần Đức Dũng đã khẳng định 4 tác dụng chính của vỏ rễ cây ưng bất bạc: bảo vệ tế bào gan khỏi tổn thương do rượu và tân dược, kháng virus viêm gan B, hạ men gan và phục hồi chức năng gan; tiêu diệt tế bào ung thư gan thông qua cơ chế hoạt hóa protein PP2A, làm giảm sự phát triển của khối u; ức chế sự sản sinh của tế bào ung thư; và ngăn chặn quá trình di căn của tế bào ung thư.
Các thí nghiệm trên tế bào ung thư gan của chuột đã cho thấy cao chiết từ ưng bất bạc có khả năng tăng gấp 3-3,5 lần quá trình tự chết của tế bào ung thư, đồng thời làm giảm kích thước khối u từ 59-86,3% sau 24 giờ sử dụng thuốc.
Những kết quả này đã giúp dược sĩ Trần Đức Dũng được công nhận học vị tiến sĩ dược học và giành được Giải thưởng “Nghiên cứu Trung Y dược Hứa Hồng Nguyên” – một giải thưởng khoa học uy tín của Đài Loan vào năm 2012. Ông cũng nhận được bằng sáng chế từ Cục Sáng chế và Nhãn hiệu thương mại Hoa Kỳ về cao chuẩn hóa từ ưng bất bạc.
Tác dụng giải rượu và bảo vệ gan
Ngoài tác dụng chống ung thư, ưng bất bạc còn được chứng minh có tác dụng giải rượu. Một nghiên cứu được thực hiện trên hai nhóm thỏ, một nhóm chỉ uống rượu, nhóm còn lại uống rượu kết hợp với cao chiết từ ưng bất bạc. Kết quả cho thấy, nhóm thỏ sử dụng cao chiết ưng bất bạc có hàm lượng cồn trong máu thấp hơn đáng kể. Điều này được giải thích là do các chất flavonoid như diosmin và hesperidin trong ưng bất bạc ức chế enzyme alcoldehydrasa (ALDH), từ đó tăng cường quá trình đào thải cồn ra khỏi cơ thể.
Tác dụng phòng ngừa và điều trị xơ gan
Ưng bất bạc không chỉ giúp giải rượu mà còn có tác dụng giảm hàm lượng collagen gây xơ gan, nhờ đó hạn chế và ngăn ngừa sự phát triển của xơ gan. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng việc sử dụng cao chiết từ ưng bất bạc giúp bảo vệ tế bào gan, giảm thiểu nguy cơ xơ gan và cải thiện chức năng gan toàn diện.
Với những thành phần hóa học phong phú và tác dụng dược lý mạnh mẽ, cây ưng bất bạc không chỉ là một thảo dược truyền thống quý giá mà còn là một đối tượng nghiên cứu tiềm năng trong y học hiện đại. Từ khả năng bảo vệ gan, giải rượu đến tác dụng chống ung thư, ưng bất bạc đã và đang khẳng định vị trí của mình trong cả y học cổ truyền và hiện đại, mang lại hy vọng mới cho việc điều trị các bệnh lý nghiêm trọng.
