Cỏ xước, một loại thảo dược quen thuộc trong y học cổ truyền, nổi tiếng với những công dụng vượt trội trong việc hỗ trợ điều trị các bệnh về xương khớp, hạ huyết áp và giải độc cơ thể. Với đặc tính kháng viêm, giảm đau và lợi tiểu, cỏ xước đã được sử dụng trong nhiều bài thuốc dân gian nhằm giúp cải thiện sức khỏe một cách tự nhiên và an toàn. Đây là một dược liệu quý, dễ tìm và có thể mang lại nhiều lợi ích cho người dùng.
Tìm hiểu chung về cây cỏ xước
Cỏ xước là một loại thảo mộc được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau. Tên khoa học của nó là Achyranthes aspera L. Trong tiếng Việt, cỏ xước còn được gọi là cây ngưu tất, bách bội, ngưu kinh, hoài ngưu tất, và nhiều tên gọi khác như nhả khoanh ngù (Tày) hay nhả lìn ngu (Thái).
Đặc điểm tự nhiên
Cây cỏ xước là một loài thực vật thân thảo, sống lâu năm, với thân mảnh và hơi vuông. Cây có chiều cao từ 1 – 2 mét và được bao phủ bởi lớp lông mềm. Rễ cây có màu vàng, hình trụ dài, đường kính khoảng 2 – 5 mm và có chiều dài lên đến 20 cm. Mặt ngoài của rễ có màu nâu nhạt, đôi khi hơi nhăn và có các vết sần của rễ con.
Lá của cây cỏ xước mọc đối, có hình mác với kích thước khoảng 2 – 4 cm chiều ngang và 5 – 12 cm chiều dài. Lá có phiến hình trứng, mép lá lượn sóng, đầu lá nhọn, cuống nhỏ. Hoa của cây mọc thành cụm, dài khoảng 20 – 30 cm, không có cánh hoa, và được bao phủ bởi các lá bắc dài có lông trắng.
Quả của cây cỏ xước có dạng nang, màu nâu, với thành mỏng bám vào hạt. Hạt có hình trứng nhỏ, dài khoảng 1 mm.
Phân bố, thu hái và chế biến
Cây cỏ xước phân bố rộng rãi ở các vùng nhiệt đới như Lào, Campuchia, Thái Lan, và Việt Nam. Ở Việt Nam, cây thường mọc ở các khu vực đồng bằng, trung du, ven đường, bờ sông, bãi cỏ và quanh vườn nhà. Cây ưa môi trường ẩm, sáng và có thể chịu được bóng râm nhẹ.
Cỏ xước phát triển mạnh từ tháng 2 đến tháng 10 hàng năm. Việc thu hoạch có thể diễn ra quanh năm, nhưng rễ cây thường được thu hoạch vào mùa đông khi thân và lá đã héo khô và rễ đạt kích thước tối đa. Sau khi thu hoạch, rễ được phơi khô hoặc sấy, thái lát mỏng và có thể hun khói với lưu huỳnh để bảo quản.
Bộ phận sử dụng
Cả thân, lá và rễ của cây cỏ xước đều được sử dụng trong y học. Phần rễ đặc biệt được coi trọng trong các bài thuốc truyền thống. Cỏ xước được sử dụng để tăng cường khả năng lọc thận, lợi tiểu, và thải độc cơ thể. Trà từ cỏ xước cũng rất phổ biến, giúp tăng cường sức đề kháng và mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe.
Thành phần hóa học
Cây cỏ xước chứa nhiều dưỡng chất quan trọng. Rễ của nó giàu saponin, một hợp chất có tác dụng giảm cholesterol, ngăn ngừa ung thư, và hỗ trợ hệ miễn dịch. Ngoài ra, cỏ xước còn chứa các chất như ecdysteron, achiranthin, glucose, galactose và muối kali, tất cả đều đóng góp vào các lợi ích sức khỏe mà loài thảo mộc này mang lại.
Công dụng của cây cỏ xước
Theo y học cổ truyền
Cỏ xước có vị đắng, chua, tính trung bình, và không có độc tính. Theo y học cổ truyền, cỏ xước được biết đến với khả năng thanh nhiệt, giải độc, và bồi bổ cơ thể. Cây này còn có tác dụng tiêu viêm, bổ khí huyết, giảm đau nhức xương khớp, và chống xơ vữa động mạch.
Theo y học hiện đại
Cỏ xước đã được nghiên cứu trong y học hiện đại và cho thấy nhiều lợi ích sức khỏe. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng cây cỏ xước có thể tăng cường tổng hợp protein trong cơ thể. Thí nghiệm trên ếch cho thấy dịch chiết cồn từ cỏ xước có khả năng ức chế tim, giãn mạch và do đó, giúp hạ huyết áp. Ngoài ra, hoạt chất ecdysterone trong cây có đặc tính khử chất béo và glucose.
Thành phần saponin trong cỏ xước có tác dụng kích thích sự co bóp của cơ trơn tử cung, đồng thời ecdysterone cũng được biết đến với khả năng chống thụ thai, ảnh hưởng đến chức năng sinh sản. Ngoài ra, cây cỏ xước còn có tác dụng chống viêm, giảm đau, và tăng cường hệ thống miễn dịch của con người.
Liều dùng và cách sử dụng cây cỏ xước
Cỏ xước có thể được sử dụng theo nhiều cách khác nhau tùy theo mục đích điều trị và dạng chế phẩm. Cây thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc, thuốc tươi đắp ngoài da, hoặc ngâm rượu. Đây là một loại thảo dược không độc hại.
Liều dùng
- Dạng đắp ngoài da: Không giới hạn liều lượng, có thể sử dụng tùy theo nhu cầu.
- Dạng thuốc sắc: Liều lượng thông thường là 12-40g mỗi ngày.
Các bài thuốc dân gian chữa bệnh từ cây cỏ xước
Cây cỏ xước là một thảo dược quý được sử dụng rộng rãi trong y học cổ truyền để điều trị nhiều loại bệnh khác nhau.
Hỗ trợ điều trị thấp khớp
- Bài thuốc 1: Chuẩn bị 20g rễ cây cỏ xước, kết hợp với 16g tầm gửi cây dâu, vân quy, bạch thược, quế chi, phòng đảng sâm, độc hoạt mỗi loại 12g, và 6g tế tân. Sắc thuốc và uống liên tục trong 1 tuần để giảm triệu chứng thấp khớp.
- Bài thuốc 2: Dùng 40g rễ cỏ xước, 20g thổ phục linh, 28-30g hy thiêm, 16-20g cỏ nhọ nồi, 12g ngải cứu và 12g ké đầu ngựa. Sắc các nguyên liệu và chia thành 3 phần uống trong ngày. Uống mỗi ngày một thang, liên tục từ 7-10 ngày.
- Bài thuốc 3: Sử dụng 16g rễ cỏ xước, 12g hoàng bá, và 12g thương truật. Sắc thuốc và chia thành 2 phần uống trong ngày để giảm đau nhức.
Điều trị viêm gan, nhiễm trùng thận
- Bài thuốc 1: Kết hợp cỏ xước, mã đề, cỏ tháp bút, sinh địa và rễ cỏ tranh, sắc lấy nước uống.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị 30g rễ cây cỏ xước, 15g mỗi loại gồm rễ cỏ tranh, xa tiền, mộc thông, lá móng tay, trọng đài và phất dũ. Sắc thuốc và uống khi còn ấm, chia thành 3 phần uống trong ngày.
Hỗ trợ điều trị bệnh gout
Chuẩn bị rễ cây cỏ xước cùng với lá tất bát (tiêu lốt), rễ cây cẩu trùng vĩ (vòi voi) và rễ bưởi bung (cây cơm rượu) mỗi loại 15g. Sắc với 4 bát nước lọc cho đến khi còn khoảng 2 bát nước. Chia đều thành 3 phần dùng trong ngày, uống liên tục trong 10 ngày.
Điều trị rối loạn kinh nguyệt, huyết hư
- Bài thuốc 1: Sử dụng 20g rễ cỏ xước, 16g củ gấu (hương phụ), 16g nghệ xanh (nga truật) và 30g rễ gai. Sắc thuốc và uống vào buổi sáng, trưa.
- Bài thuốc 2: Thêm 12g tô mộc và 12g chỉ xác vào những nguyên liệu tương tự bài thuốc 1. Sắc uống mỗi ngày một thang.
Lưu ý: Các bài thuốc này không nên áp dụng cho phụ nữ đang mang thai.
Trị mụn và làm đẹp da
Sử dụng cây cỏ xước để trị mụn bằng cách rửa sạch, băm nhỏ, giã nát và lấy nước cốt. Thoa nước cốt lên vùng da bị mụn mỗi tuần 2 lần, mỗi lần khoảng 30 phút.
Giảm đau lưng, mỏi gối
Chuẩn bị 30g mỗi loại gồm cỏ xước, đỗ trọng, đương quy, sinh địa, tiên linh tỳ, tỳ giải, ý dĩ nhân, 15g mỗi loại gồm đan sâm, kim anh, phụ tử, phòng phong, sơn thù, thạch hộc. Giã nát toàn bộ nguyên liệu, bọc trong túi và ngâm với 3 lít rượu. Sau 7-9 ngày, uống mỗi lần 2 ly nhỏ để giảm đau nhức lưng, gối.
Cũng có thể ngâm trực tiếp 1kg rễ cỏ xước khô với khoảng 5 lít rượu, ngâm khoảng 1 tháng rồi dùng uống hoặc xoa trực tiếp lên vùng lưng, gối bị đau mỏi.
Trị bệnh bạch hầu
Chuẩn bị rễ cỏ xước, liên kiều và kim ngân hoa. Sắc thuốc và để nguội, chia ra uống nhiều lần trong ngày.
Chữa bệnh quai bị
Sử dụng cỏ xước tươi, rửa sạch, để ráo và giã nhỏ. Chế thành nước súc miệng hoặc giã nát cỏ xước tươi và đắp lên vùng quai bị đang bị sưng đau để giảm sưng.
Chữa bầm máu, máu ứ bên trong do té ngã, nhức mỏi tay chân khi đi xa về:
Sử dụng 100g cỏ xước, 30g sâm đại hành, 50g dứa dại và rượu trắng cao độ.Đem các nguyên liệu ngâm chung với rượu trắng trong ít nhất 30 ngày. Mỗi lần uống 15ml, ngày uống 2 lần.
Điều trị viêm gan, nhiễm trùng thận:
Sử dụng 30g cây cỏ xước, 15g mỗi loại gồm: rễ cỏ tranh, xa tiền, mộc thông, phất dũ, lá móng tay, trọng đài. Đem tất cả các nguyên liệu sắc lấy nước uống. Uống 1 thang trong ngày khi còn ấm, chia thành 3 lần uống.
Điều trị rối loạn tiền đình, đau đầu, chóng mặt, huyết áp tăng cao, bốc hỏa, táo bón:
Nguyên liệu cần dùng là 20g hạt muồng, 30g cỏ xước. Hạt muồng đem sao vàng rồi sắc chung với cỏ xước. Sắc uống mỗi ngày 1 thang.
Chữa máu nhiễm mỡ gây tăng huyết áp, xơ vữa động mạch:
Đem 16g cỏ xước, 16g đương quy, 12g hạt lạc giời (sao vàng), 12g xuyên khung, 12g cỏ cứt lợn, 10g nấm mèo, 20g hạn liên thảo. Trộn đều các nguyên liệu và sắc chung với nước. Sắc uống 1 thang mỗi ngày, chia làm 3 lần uống. Kiên trì sử dụng liên tục từ 20 – 30 ngày để thấy được hiệu quả.
Chữa tăng cholesterol và triglycerid trong máu:
Nguyên liệu gồm 12g cỏ xước sau đó đem thái mỏng cỏ xước, cho vào ấm hãm như hãm trà hoặc sắc uống. Uống hàng ngày để giúp điều chỉnh mức cholesterol và triglycerid trong máu.
Lưu ý khi sử dụng cây cỏ xước
Khi sử dụng cây cỏ xước, cần chú ý đến những điểm sau đây để đảm bảo an toàn và hiệu quả:
- Đối tượng cần thận trọng: Phụ nữ có thai, phụ nữ đang cho con bú và trẻ em nên thận trọng khi sử dụng cây cỏ xước. Trước khi dùng, cần tham khảo ý kiến của bác sĩ để tránh những tác dụng phụ không mong muốn.
- Phản ứng dị ứng: Nếu bạn có tiền sử dị ứng với bất kỳ thành phần nào của cỏ xước, không nên sử dụng. Các triệu chứng dị ứng có thể bao gồm: nổi mẩn, ngứa, buồn nôn, khó thở, tức ngực, hoặc choáng váng. Nếu gặp phải bất kỳ triệu chứng nào như trên, nên ngưng sử dụng ngay lập tức và đến cơ sở y tế để được tư vấn và điều trị kịp thời.
- Vấn đề về tiêu hóa: Những người gặp các vấn đề về dạ dày, ruột nên cẩn trọng khi sử dụng cỏ xước, vì có thể gây ra các tác dụng phụ như đau bụng, tiêu chảy, hoặc buồn nôn.
- Tương tác thuốc: Không nên sử dụng cây cỏ xước đồng thời với một số loại thuốc hoặc thực phẩm chức năng khác mà không có sự tư vấn của bác sĩ, vì có thể gây ra tương tác thuốc và những tác dụng phụ không mong muốn. Đặc biệt, cỏ xước không nên kết hợp với các dược liệu như huỳnh hỏa, bạch tiền, quy giáp, và lục anh.
- Tham khảo ý kiến chuyên gia: Trước khi bắt đầu sử dụng bất kỳ bài thuốc nào từ cây cỏ xước, hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ hoặc chuyên gia y tế để đảm bảo phù hợp với tình trạng sức khỏe của bạn và tránh các rủi ro có thể xảy ra.
Mặc dù cỏ xước có nhiều lợi ích cho sức khỏe, nhưng việc sử dụng cần được thực hiện đúng cách để đảm bảo an toàn và hiệu quả. Người dùng nên tuân thủ liều lượng khuyến cáo và tham khảo ý kiến của chuyên gia y tế trước khi sử dụng, đặc biệt là khi dùng để điều trị các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Với những công dụng đa dạng, cỏ xước là một lựa chọn tuyệt vời cho những ai tìm kiếm các phương pháp thảo dược tự nhiên để chăm sóc sức khỏe
