Hoài sơn, một dược liệu quý trong y học cổ truyền, đã được biết đến từ lâu với nhiều công dụng trong điều trị các bệnh lý khác nhau. Không chỉ là một loại thảo dược có vị ngọt, tính bình, hoài sơn còn được sử dụng rộng rãi trong chế biến các món ăn bổ dưỡng, giúp bồi bổ cơ thể và cải thiện sức khỏe tổng thể.
Hoài sơn dược liệu là gì?
Hoài sơn, còn được biết đến với tên gọi khác như sơn dược, khoai mài hoặc củ mài, thuộc họ củ nâu (Dioscoreaceae). Điều đặc biệt là hoài sơn, hay Rhizoma Dioscoreae, chính là thân rễ của cây củ mài Dioscoreae persimilis. Trong lịch sử, hoài sơn đã được ghi nhận trong cuốn “Thần nông bản thảo” như một dược liệu quý giá.
Nó có vị ngọt nhẹ, không gây lạnh bụng, và thường được sử dụng trong điều trị chấn thương, bồi bổ cơ thể khi suy nhược, tăng cường sức mạnh cơ bắp, chống đói và kéo dài tuổi thọ. Hoài sơn được sử dụng không chỉ như một loại thực phẩm chính mà còn là một loại thuốc bổ quan trọng trong y học cổ truyền.
Đặc điểm thực vật của hoài sơn
Hoài sơn là một loại cây dạng dây leo, thân cây nhẵn và có góc cạnh nhẹ. Mỗi cây thường có từ 1 đến 2 rễ củ. Củ hoài sơn có hình trụ tròn, hơi dẹt, dài khoảng 25 đến 50 cm, và thường ăn sâu xuống đất.
Lá của cây mọc đối xứng, một số cây có thể có lá mọc so le. Lá đơn, có phiến hình tim, rộng khoảng 6 đến 8 cm và dài từ 8 đến 10 cm. Cuống lá dài từ 1.5 đến 3 cm. Hoa hoài sơn nở vào tháng 5 đến tháng 7, có màu vàng, và quả chín rơi vào khoảng tháng 8 đến tháng 10 hằng năm. Quả của cây có dạng nang, với ba cạnh, và rộng khoảng 2 cm.
Thành phần hóa học của hoài sơn
Củ hoài sơn chứa nhiều thành phần hóa học quan trọng như protid (6.75%), glucide (63.25%), chất nhầy (2–2.8%), lipid (0.45%), cùng các hợp chất như choline, allantoin, dioscin, sapotoxin, dopamine, và d-abscinin.
Tìm hiểu về dược lý của hoài sơn
Tính vị: Hoài sơn có vị ngọt và tính bình.
Quy kinh: Hoài sơn quy vào các kinh Thận, Tỳ, Vị và Phế.
Tác dụng dược lý: Theo y học cổ truyền, hoài sơn có nhiều công dụng như chỉ khát, bổ thận, sinh tân, ích phế, dưỡng vị và bổ tỳ. Nó thường được dùng để bồi bổ sức khỏe, điều trị viêm ruột mãn tính, hen do phế hư, tiêu chảy lâu ngày, và hỗ trợ điều trị tiểu đường. Hiện tại, tác dụng dược lý của hoài sơn theo nghiên cứu hiện đại chưa được nghiên cứu sâu rộng.
Tác dụng của hoài sơn
Hoài sơn, còn được gọi là sơn dược, thường mọc tự nhiên ở các vùng rừng núi phía Bắc. Người dân địa phương thường thu hoạch củ mài, sau đó cạo sạch vỏ, luộc, xào hoặc nấu canh để sử dụng trong bữa ăn hàng ngày. Hiện nay, do nhu cầu dược liệu tăng cao, cây hoài sơn được trồng rộng rãi ở các vùng đồng bằng để làm thuốc.
Hoài sơn là loại cây dây leo, thân nhẵn và có góc cạnh, với màu đỏ hồng đặc trưng. Cây thường có những củ nhỏ ở nách lá (dái mài). Rễ củ mọc đơn lẻ hoặc thành từng đôi, cắm sâu vào đất đến hàng mét, có phần gốc hơi phình ra.
Vỏ ngoài của củ có màu nâu xám, trong khi thịt củ mềm và có màu trắng. Lá cây mọc đối xứng hoặc so le, có hình tim, cụm hoa đơn tính, thường nở màu vàng. Để làm thuốc, người dân thường đào củ vào mùa hè, khi cây đã lụi, sau đó rửa sạch, gọt vỏ và phơi sấy khô.
Công dụng của hoài sơn trong y học cổ truyền
Theo y học cổ truyền, hoài sơn có vị ngọt, tính bình, có tác dụng bổ tỳ vị, ích tâm phế và bổ thận. Nó được sử dụng để bồi bổ ngũ tạng, tăng cường gân cốt, chữa suy nhược cơ thể, các bệnh về đường ruột, tiêu chảy, lỵ, tiểu đường, thận suy, mỏi lưng, chóng mặt, và tình trạng ra mồ hôi trộm.
Thành phần hóa học của hoài sơn
Các nghiên cứu cho thấy trong củ mài chứa khoảng 63,25% tinh bột, 0,45% lipid, 6,75% protein và 2-2,8% chất nhầy. Ngoài ra, dược liệu này còn chứa nhiều thành phần quan trọng khác như dioscin, allantoin, saponin có nhân sterol, choline, cùng các axit amin, enzyme oxy hóa, vitamin C, và các nguyên tố vi lượng.
Tác dụng dược lý của hoài sơn
Hoài sơn được sử dụng rộng rãi như một loại thảo dược hoặc thực phẩm có lợi cho sức khỏe. Các thành phần chính của hoài sơn, bao gồm saponin, sapogenin, tinh bột, dẫn xuất purine và chất nhầy, đã được chứng minh có nhiều lợi ích dược lý. Chiết xuất hoài sơn ở liều lượng 900 mg mỗi ngày có tác dụng kiểm soát lượng đường trong máu hiệu quả.
Tác dụng đối với bệnh thần kinh ngoại biên
Bệnh thần kinh do đái tháo đường là một dạng tổn thương thần kinh phổ biến, thường xảy ra do các bệnh lý hoặc chấn thương dây thần kinh. Chiết xuất từ hoài sơn có tác dụng bảo vệ hệ thần kinh, đặc biệt là trong trường hợp bệnh thần kinh đái tháo đường, nhờ kích hoạt yếu tố tăng trưởng thần kinh (NGF). Yếu tố này rất quan trọng cho sự phát triển và duy trì các tế bào thần kinh trong hệ thần kinh ngoại biên.
Tác dụng đối với tình trạng mất xương sau mãn kinh
Estrogen và một số loại thuốc khác thường được sử dụng để ngăn ngừa tình trạng mất xương sau mãn kinh, nhưng việc sử dụng lâu dài có thể gây ra tác dụng phụ như ung thư buồng trứng và nội mạc tử cung. Hoài sơn đã được sử dụng lâu đời ở Trung Quốc để hỗ trợ các triệu chứng về xương. Dịch chiết từ hoài sơn có khả năng ức chế loãng xương do mất buồng trứng bằng cách đồng bộ hóa quá trình tạo xương và tái hấp thu xương.
Hoài sơn như nguồn bổ sung estrogen
Hoạt chất adenosine và arbutin trong hoài sơn có tác dụng giống estrogen, điều chỉnh các hiệu ứng này thông qua thụ thể estrogen ERα, ERβ và GPR30.
Tác dụng trong điều trị đái tháo đường
Hoài sơn có khả năng thúc đẩy giải phóng GLP-1 và cải thiện chức năng của các tế bào β, duy trì mức insulin ổn định. Ngoài ra, hoài sơn còn giúp giảm mức glucose bằng cách tăng tổng hợp glycogen trong gan. Trong y học cổ truyền hiện đại, hoài sơn kết hợp với hoàng kỳ đã được đề xuất như một cặp thuốc hạ đường huyết hiệu quả.
Tác dụng điều hòa miễn dịch
Hoạt động điều hòa miễn dịch của glycoprotein trong hoài sơn, được gọi là DOT, cũng là một trong những tác dụng đáng chú ý. DOT có thể tăng cường khả năng miễn dịch tế bào, miễn dịch dịch thể, và chức năng hệ thực bào, bằng cách tăng sản xuất TNF-α, interleukin-6, nitric oxide, và các chất xúc tác protein trong đại thực bào.
Bộ phận sử dụng và phân bố của hoài sơn
Phần rễ và củ của cây hoài sơn được sử dụng chủ yếu để làm thuốc. Cây hoài sơn phân bố rộng rãi ở các nước Đông Á và Đông Nam Á, đặc biệt là tại các tỉnh như Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, và Quảng Ninh ở Việt Nam.
Củ hoài sơn được thu hoạch vào cuối mùa đông và đầu mùa xuân. Sau khi thu hoạch, củ được rửa sạch đất cát, sau đó gọt vỏ và sấy khô trong lò sấy diêm sinh trong khoảng hai ngày trước khi phơi khô để sử dụng.
Hoài sơn nên được bảo quản ở nơi khô ráo, tránh ẩm mốc để duy trì chất lượng.
Cách sử dụng và liều lượng sử dụng hoài sơn hợp lý
Hoài sơn thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc hoặc bột. Liều dùng thông thường là từ 10 đến 20g mỗi ngày. Nếu dùng thay nước trà, liều lượng có thể tăng lên đến 200-300g mỗi ngày.
Bài thuốc được bào chế từ hoài sơn
Hoài sơn, một dược liệu quý thường mọc hoang ở các vùng rừng núi phía Bắc, đã được dân gian sử dụng từ lâu. Người dân thường đào củ mài về cạo sạch vỏ, luộc, xào hoặc nấu canh để ăn. Ngày nay, do nhu cầu dược liệu tăng cao, cây hoài sơn được trồng rộng rãi ở các vùng đồng bằng để làm thuốc.
Hoài sơn thuộc họ dây leo, thân nhẵn, hơi có góc cạnh và có màu đỏ hồng. Rễ củ thường mọc đơn độc hoặc thành đôi, ăn sâu vào đất đến hàng mét, với phần gốc hơi phình, vỏ ngoài màu nâu xám và thịt mềm màu trắng. Lá mọc so le hoặc đối, có hình tim, hoa mọc thành cụm đơn tính và có màu vàng. Để làm thuốc, người ta thường thu hoạch củ vào mùa hè, khi cây đã tàn, sau đó rửa sạch, gọt vỏ và phơi hoặc sấy khô.
Hoài sơn có nhiều tác dụng quý trong y học cổ truyền. Dưới đây là một số bài thuốc và món ăn từ hoài sơn giúp hỗ trợ điều trị nhiều loại bệnh.
Bài thuốc trị tiêu chảy kéo dài do tỳ hư từ hoài sơn
Bài thuốc 1: Kết hợp các vị thuốc như bạch truật, đảng sâm, cam thảo, sơn dược, bạch linh, trần bì, sa nhân, liên nhục, ý dĩ nhân, cát cánh và sao biển đậu. Các vị được tán thành bột mịn, trộn đều. Mỗi lần sử dụng 8-12g, uống với nước sôi để nguội. Đối với trẻ em, cần giảm liều lượng.
Bài thuốc 2: Dùng ý dĩ nhân, sơn dược và gan gà, sau đó đem các dược liệu tán thành bột mịn, trộn với gan gà và giấm, hấp cơm và chia thành hai lần ăn trong ngày.
Bài thuốc 3: Dùng gạo tẻ và hoài sơn, sao gạo tẻ hơi vàng rồi sắc cùng hoài sơn để uống.
Bài thuốc 4: Sử dụng sa nhân, trần bì, hoài sơn, ý dĩ nhân, bạch biển đậu, liên nhục, cốc nha và nhục đậu khấu. Sắc các vị thuốc trên, sau đó tán bột mịn và hòa với nước sắc, thêm mật ong để uống.
Bài thuốc trị viêm phế quản mãn tính từ hoài sơn
Bài thuốc 1: Sử dụng thổ bối mẫu, cam thảo, bắc hạnh nhân, bách hợp, mạch môn, phục linh, đảng sâm và sơn dược. Đem các vị sắc lấy nước uống.
Bài thuốc 2: Dùng sơn dược sống, sắc lấy nước uống thay trà.
Bài thuốc trị chứng bạch đới ở nữ giới và di tinh ở nam giới
Chuẩn bị các vị thuốc như cam thảo, ngũ vị tử, viễn chí, đảng sâm, hoài sơn, kim anh, táo nhân, bạch truật, khiếm thực và phục linh. Sắc uống mỗi ngày một thang.
Bài thuốc trị tiểu đường từ hoài sơn
Bài thuốc 1: Dùng thiên hoa phấn, hoài sơn, hoàng kỳ, ngũ vị tử và kê nội kim. Sắc các vị lấy nước uống.
Bài thuốc 2: Sử dụng tri mẫu, cát căn, hoàng kỳ, hoa phấn, ngũ vị tử, kê nội kim và sơn dược. Sắc uống hàng ngày.
Bài thuốc 3: Dùng thiên hoa phấn, phúc bồn tử, mạch môn và hoài sơn. Sắc uống.
Bài thuốc hỗ trợ điều trị chứng tăng cholesterol máu
Sử dụng đơn bì, trạch tả, phục linh, sơn thù, hoài sơn và thục địa. Sắc các vị lấy nước uống.
Bài thuốc giúp tư bổ can thận
Chuẩn bị đơn bì, phục linh, thục địa, hoài sơn, trạch tả và sơn thù. Tán các vị thành bột mịn, luyện với mật để làm hoàn. Mỗi lần dùng 8-12g, uống với nước sôi để nguội có thêm ít muối.
Bài thuốc trị chứng tiểu đêm nhiều lần
Sử dụng ích trí nhân, ô dược và hoài sơn (đã chưng rượu) với lượng tương đương. Tán thành bột mịn, làm thành hoàn. Mỗi lần dùng 8-12g, ngày uống 2-3 lần.
Bài thuốc trị tiêu chảy do tỳ hư
Chuẩn bị ô mai, trần bì, mộc hương, tiểu hồi, can khương, hoài sơn, ích trí nhân và kha tử nhục. Tán các vị thành bột làm hoàn. Mỗi lần dùng 4-8g, ngày uống hai lần.
Bài thuốc trị huyết áp cao gây mờ mắt
Chuẩn bị kỷ tử, sơn thù, trạch tả, bạch linh, cúc hoa, đơn bì, hoài sơn và thục địa. Sắc thục địa lấy nước, sấy khô bã, tán mịn cùng các vị thuốc khác, trộn nước sắc để làm hoàn. Mỗi lần dùng 6-12g, ngày uống hai lần.
Hoài sơn là một dược liệu có vị ngọt, tính bình, được sử dụng hiệu quả trong điều trị các bệnh như tiểu đường, tiêu chảy, thận hư, hoa mắt, chóng mặt,… Tuy nhiên, việc tự ý sử dụng hoài sơn có thể gây ra tác dụng phụ. Do đó, cần sử dụng hoài sơn theo hướng dẫn và theo dõi của thầy thuốc để đạt hiệu quả tối ưu.
Những thực phẩm được làm từ hoài sơn
Món canh hoài sơn sườn lợn
Chuẩn bị sườn lợn, hoài sơn, gừng, hành và gia vị. Hoài sơn được rửa sạch, gọt vỏ, cho vào nồi cùng sườn lợn và gia vị, hầm trong 20 phút. Dùng canh khi còn nóng để bồi bổ sức khỏe và cải thiện chức năng tỳ vị.
Rượu hoài sơn
Sử dụng rượu trắng, đường và hoài sơn. Ngâm các nguyên liệu trong nơi thoáng mát khoảng một tháng. Mỗi lần uống một ly nhỏ trước khi ăn cơm, ngày uống hai lần.
Cháo hoài sơn
Chuẩn bị bột mì, hoài sơn tươi, hành, đường và gừng. Hoài sơn được rửa sạch, gọt vỏ và mài vụn. Sau đó cho tất cả nguyên liệu vào nồi, thêm nước và nấu thành cháo. Ăn khi bụng đói để cải thiện tiêu hóa, giảm ra mồ hôi trộm và dưỡng tâm.
Nhờ vào những lợi ích vượt trội cho sức khỏe, hoài sơn đã trở thành một dược liệu quan trọng trong y học cổ truyền và hiện đại. Tuy nhiên, để sử dụng hoài sơn một cách an toàn và hiệu quả, người dùng cần tuân theo hướng dẫn của các chuyên gia y tế nhằm đảm bảo tối đa lợi ích và tránh những tác dụng phụ không mong muốn.
