Tục đoạn, một loại thảo dược quý trong y học cổ truyền, đã được sử dụng từ lâu trong việc hỗ trợ điều trị nhiều loại bệnh, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến xương khớp và sức khỏe phụ nữ. Tục đoạn không chỉ nổi bật bởi các đặc tính dược lý mạnh mẽ mà còn bởi những ứng dụng đa dạng trong các bài thuốc truyền thống. Được thu hái từ những vùng núi cao mát mẻ, tục đoạn mang trong mình những giá trị y học độc đáo, giúp cải thiện sức khỏe và nâng cao chất lượng cuộc sống.
Đặc điểm của cây tục đoạn dược liệu
Cây tục đoạn như thế nào?
Cây tục đoạn, còn được biết đến với các tên gọi như sơn cân thái, đầu vù, rễ thái, hay oa thái, có tên khoa học là Dipsacus japonicus Miq, thuộc họ Dipsacaceae (họ tục đoạn).
Tục đoạn là một loài cây thân thảo, có chiều cao khoảng 1,5 – 2m. Thân cây có 6 cạnh, với một hàng gai thưa mọc dọc theo các cạnh. Lá của cây tục đoạn mọc đối, không có cuống, có răng cưa dài và phiến lá nhỏ, đầu nhọn. Cụm hoa của cây có hình dạng trứng hoặc cầu, cành hoa dài từ 10 đến 20cm, có lông cứng và hoa màu trắng. Quả của cây có 4 cạnh, màu xám trắng, kích thước khoảng 5 – 6mm.
Cây tục đoạn thường mọc hoang dại ở các tỉnh miền núi cao, nơi có khí hậu mát mẻ và có bóng cây che râm mát như ở Sơn La, Hà Giang, Lào Cai,… Thời điểm thu hoạch tục đoạn thường vào mùa thu đông (khoảng từ tháng 11 đến tháng 12). Khi thu hoạch, người ta đào lấy phần rễ già, sau đó rửa sạch đất cát, cắt bỏ phần cổ rễ và rễ con, rồi mang phơi trong bóng râm hoặc sấy nhẹ cho khô.
Mô tả rễ tục đoạn và cách sơ chế dược liệu
Rễ của cây tục đoạn có dạng hình trụ, hơi cong, đầu trên to và thuôn nhỏ dần về phía dưới. Mặt ngoài của rễ có màu nâu nhạt hoặc xám, với nhiều nếp nhăn, rãnh dọc, và các lỗ bi nằm ngang. Rễ dễ bị bẻ gãy, với mặt bẻ lởm chởm, có màu xám hoặc nâu vàng, và các bó mạch xếp theo đường xuyên tâm. Rễ tục đoạn có mùi nhẹ, vị đắng, hơi ngọt.
Có hai phương pháp chính để sơ chế rễ tục đoạn:
- Tục đoạn chế rượu (tim tục đoạn): Rễ tục đoạn được cắt lát, sau đó phun đều rượu và ủ trong khoảng 30 – 60 phút để dược liệu thấm đều rượu. Tiếp theo, rễ được sao ở nhiệt độ vừa phải cho đến khi có màu hơi đen. Tỷ lệ sử dụng là 1 lít rượu cho 10kg rễ tục đoạn.
- Tục đoạn chế muối (diêm tục đoạn): Rễ tục đoạn sau khi cắt lát được phun đều dung dịch muối (200g muối hòa tan trong 500ml nước) và ủ trong khoảng 30 – 60 phút để muối thấm vào lõi dược liệu. Sau đó, rễ tục đoạn được sao ở nhiệt độ vừa phải cho đến khi khô hoàn toàn.
Tục đoạn có tác dụng gì?
Tục đoạn là một loại dược liệu quý trong y học cổ truyền, được biết đến với nhiều tác dụng hữu ích trong việc chăm sóc sức khỏe và điều trị bệnh. Một trong những công dụng nổi bật của tục đoạn là giúp bổ can thận, mạnh gân cốt, và tăng cường sức khỏe xương khớp. Điều này đặc biệt có lợi cho những người bị suy nhược cơ thể, đau lưng, mỏi gối, hoặc những ai đang trong quá trình phục hồi sau chấn thương xương khớp.
Tục đoạn cũng thường được sử dụng trong các bài thuốc điều trị các chứng đau nhức liên quan đến cơ bắp và xương khớp, đặc biệt là ở người cao tuổi. Ngoài ra, tục đoạn còn có tác dụng điều hòa kinh nguyệt, giúp cải thiện tình trạng rối loạn kinh nguyệt và các triệu chứng khó chịu trong chu kỳ kinh nguyệt của phụ nữ. 
Dược liệu này cũng được dùng để hỗ trợ tiêu hóa, tăng cường chức năng dạ dày, giảm tình trạng ăn không ngon và khó tiêu. Tục đoạn có tác dụng làm dịu, giúp giảm căng thẳng và mệt mỏi, đồng thời cải thiện chất lượng giấc ngủ. Trong một số bài thuốc, tục đoạn được sử dụng để tăng cường sức đề kháng, bồi bổ cơ thể, đặc biệt là đối với những người có thể trạng yếu, mới ốm dậy hoặc đang trong quá trình phục hồi sức khỏe.
Tính ấm và vị đắng, ngọt của tục đoạn giúp điều hòa khí huyết, hỗ trợ quá trình lưu thông máu và làm giảm các triệu chứng của bệnh phong hàn. Điều này làm cho tục đoạn trở thành một dược liệu quan trọng trong việc bảo vệ sức khỏe và phòng ngừa bệnh tật.
Một số bài thuốc từ tục đoạn trong y học cổ truyền
Tục đoạn là một dược liệu quan trọng trong y học cổ truyền, được sử dụng trong nhiều bài thuốc để hỗ trợ điều trị các bệnh lý khác nhau, đặc biệt là các vấn đề liên quan đến xương khớp, động thai, và phụ nữ sau sinh. Dưới đây là một số bài thuốc cổ truyền sử dụng tục đoạn, được áp dụng trong các tình huống khác nhau.
Chữa động thai
Một bài thuốc cổ truyền giúp ổn định thai kỳ, đặc biệt là trong những tháng đầu của thai kỳ (2-3 tháng), sử dụng tục đoạn tẩm rượu (80g), đỗ trọng đã tẩm nước gừng và sao tới khi đứt tơ (80g), cùng với táo đỏ (100g). Đỗ trọng và tục đoạn được tán thành bột mịn, trong khi táo đỏ bỏ hạt, lấy thịt, giã nhuyễn. Sau đó, hỗn hợp bột và thịt táo đỏ được trộn đều, vo thành viên nhỏ bằng hạt ngô. Mỗi ngày, phụ nữ mang thai uống 30 viên cùng với nước cơm để giúp ổn định thai nhi và ngăn ngừa nguy cơ sảy thai.
Trị đau nhức lưng gối, đau sưng chân tay hoặc gãy xương kín, bong gân
Bài thuốc “tiếp cốt tán” là lựa chọn hàng đầu cho những ai gặp phải tình trạng đau nhức lưng gối, sưng đau chân tay, hoặc bị gãy xương kín, bong gân. Bài thuốc này kết hợp 12g tục đoạn, cùng các vị thuốc như chích nhũ hương, chích một dược, đồng tự nhiên, thổ miết trùng, cốt toái bổ, huyết kiệt, đương quy, hồng hoa (mỗi vị 12g), và mộc hương (8g). Các vị thuốc được tán thành bột mịn, mỗi lần uống 12g, ngày uống 2-3 lần với nước sôi để nguội. Ngoài ra, hỗn hợp này cũng có thể được hòa với giấm rượu và đắp ngoài tại chỗ sưng đau để giảm đau nhanh chóng.
Chữa phụ nữ sau sinh bị nóng rét hoặc phiền muộn
Phụ nữ sau sinh thường gặp phải các triệu chứng như nóng rét hoặc cảm giác phiền muộn. Bài thuốc “tử mẫu bí lục” sử dụng 40g tục đoạn để sắc cùng 600ml nước, đun cạn còn 200ml nước thuốc. Bài thuốc này được chia thành ba phần để uống trong ngày, giúp giảm bớt các triệu chứng trên và hỗ trợ quá trình hồi phục sau sinh.
Trị phụ nữ khí hư, bạch đới hoặc động thai, dọa sảy
Tục đoạn cũng được sử dụng để điều trị các vấn đề khí hư, bạch đới ở phụ nữ, cũng như hỗ trợ trong trường hợp động thai hoặc dọa sảy. Bài thuốc bao gồm 12g tục đoạn, đương quy, hoàng kỳ, long cốt, xích thạch chỉ, địa du; 16g thục địa; 6g xuyên khung và ngải diệp. Các vị thuốc được tán thành bột mịn và vo thành viên. Mỗi lần sử dụng 8 viên, ngày uống 2 lần để đạt hiệu quả tốt nhất.
Trị can thận suy nhược, đau nhức sống lưng và thắt lưng, đau buốt các khớp xương
Bài thuốc này dành cho những người bị suy nhược can thận, thường xuyên đau nhức sống lưng, thắt lưng, và đau buốt các khớp xương, chân tay. Các vị thuốc bao gồm 12g tục đoạn, ngũ gia bì, ý dĩ nhân, phòng phong, ngưu tất, tỳ giải, bạch truật; 20g thục địa; 8g khương hoạt. Tất cả được nghiền thành bột mịn, vo thành viên nhỏ. Mỗi lần uống 12g, ngày uống 2-3 lần với nước muối loãng hoặc rượu ấm để tăng cường hiệu quả điều trị.
Trị đau nhức chân tay do phong thấp
Bài thuốc trị đau nhức chân tay do phong thấp sử dụng 20g tục đoạn, ngưu tất, tỳ giải, phòng phong, và chế xuyên ô. Các vị thuốc được tán thành bột mịn, luyện với mật để làm thành viên thuốc. Mỗi lần uống 8g, ngày uống 2 lần với nước sôi để nguội.
Bổ can thận, chữa mỏi gân cốt cho người già
Người già thường xuyên gặp phải tình trạng mỏi gân cốt có thể sử dụng bài thuốc gồm 10g tục đoạn, ngưu tất, đỗ trọng, tang ký sinh; 5g câu kỷ tử, đương quy, hà thủ ô. Các vị thuốc này được sắc uống trong ngày để giúp bổ can thận và giảm triệu chứng mỏi gân cốt.
Trị đau lưng và chân (thể hư, hàn thấp), mỏi chân gối, gân xương co cứng
Bài thuốc này kết hợp 80g tục đoạn, tỳ giải, ngưu tất sao, đỗ trọng và mộc qua. Các vị thuốc được nghiền thành bột mịn, luyện với mật để làm thành viên thuốc, mỗi viên nặng khoảng 10g. Mỗi lần uống 1 viên, ngày uống 2-3 lần cùng với nước nóng hoặc rượu nóng để tăng cường hiệu quả trị liệu.
Lưu ý rằng tục đoạn không phù hợp cho những người có chứng thực nhiệt, do đó, nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả tối ưu.
Lưu ý khi sử dụng tục đoạn
Theo Ths.Bs Nguyễn Thị Hằng, tục đoạn là một dược liệu an toàn cho sức khỏe con người và không chứa độc tố. Tuy nhiên, để đảm bảo hiệu quả và an toàn khi sử dụng, người bệnh cần chú ý đến một số điều quan trọng dưới đây.
Trước hết, những người có chứng thực nhiệt, tức là những bệnh nhân mắc các bệnh do nhiệt tà xâm nhập từ bên ngoài vào cơ thể, không nên sử dụng tục đoạn. Việc sử dụng tục đoạn trong trường hợp này có thể không mang lại hiệu quả và thậm chí còn gây ra các tác dụng phụ không mong muốn.
Cơ địa của mỗi người là khác nhau, do đó khả năng chữa bệnh của tục đoạn cũng có thể khác nhau tùy vào từng cá nhân. Điều này có nghĩa là không nên quá phụ thuộc vào tác dụng của tục đoạn mà cần cân nhắc kỹ lưỡng trước khi sử dụng. Việc sử dụng tục đoạn như một phương pháp điều trị cần được cân nhắc kỹ càng và không nên tự ý sử dụng mà không có sự hướng dẫn của chuyên gia y tế.
Để đảm bảo an toàn và hiệu quả, người bệnh nên tham khảo ý kiến của thầy thuốc hoặc chuyên gia y học cổ truyền trước khi sử dụng tục đoạn. Điều này giúp đảm bảo việc sử dụng đúng liều lượng và cách dùng phù hợp với tình trạng sức khỏe của mỗi người.
Thêm vào đó, tục đoạn là một loại thảo dược thường được sử dụng ở dạng khô, và như nhiều loại thảo dược khác, nó rất dễ bị ẩm mốc nếu không được bảo quản đúng cách. Việc sử dụng thảo dược bị ẩm mốc hoặc hư hỏng có thể gây hại cho sức khỏe. Do đó, người sử dụng cần lưu ý bảo quản tục đoạn ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ánh nắng trực tiếp và độ ẩm cao để giữ nguyên chất lượng và an toàn cho sức khỏe.
Những lưu ý trên là rất cần thiết để đảm bảo rằng việc sử dụng tục đoạn sẽ mang lại những lợi ích tối ưu mà không gây ra những rủi ro không đáng có cho người sử dụng.
Tục đoạn không chỉ là một vị thuốc có giá trị trong y học cổ truyền mà còn là một dược liệu tiềm năng trong chăm sóc sức khỏe hiện đại. Việc hiểu rõ và sử dụng đúng cách tục đoạn có thể mang lại nhiều lợi ích to lớn, từ việc điều trị các bệnh lý về xương khớp đến cải thiện sức khỏe tổng thể. Tuy nhiên, để tận dụng tối đa công dụng của tục đoạn, người dùng cần chú ý đến những lưu ý quan trọng và luôn tham khảo ý kiến của chuyên gia y tế trước khi sử dụng.
