Bách bộ là một loại thảo dược quý trong y học cổ truyền, nổi bật với công dụng điều trị các bệnh liên quan đến đường hô hấp như ho, viêm họng, và hen suyễn. Nhờ vào khả năng kháng khuẩn, tiêu viêm, và làm dịu niêm mạc, bách bộ đã được sử dụng rộng rãi trong các bài thuốc dân gian để giúp giảm triệu chứng và hỗ trợ phục hồi sức khỏe hô hấp một cách tự nhiên.
Tên gọi và phân loại cây bách bộ
Vị thuốc Bách bộ, còn được gọi với nhiều tên khác như Đẹt ác, Dây ba mươi, Bà Phụ Thảo, Bách Nãi, Dã Thiên Môn Đông, Vương Phú, Thấu Dược, Bà Tế, Bách Điều Căn, và Bách Bộ Thảo. Trong tiếng dân tộc Thái, H’mông, Giarai và Tày, cây này còn có các tên gọi như Síp, (Pê) Chầu Chàng, Robat Tơhai, Hiungui, và Sam Sip lạc. Tên khoa học của Bách bộ là Stemona tuberosa Lour., thuộc họ Bách Bộ (Stemonaceae).
Đặc điểm tự nhiên của bách bộ
Bách bộ là một cây thuốc quý, dạng dây leo thân nhỏ, nhẵn và có thể dài tới 10cm. Lá cây mọc đối, thường thuôn dài và có từ 10 đến 12 gân phụ chạy dọc từ cuống đến ngọn lá. Cụm hoa của cây mọc ở kẽ lá, có cuống dài từ 2-4cm, và bao gồm 1-2 hoa to màu vàng hoặc đỏ. Bao hoa của cây có bốn phần, với bốn nhụy giống nhau, và chỉ nhị ngắn. Bầu hoa có hình nón, quả nặng với bốn hạt, và cây thường ra hoa vào mùa hè.
Rễ cây Bách bộ mọc thành chùm, thường có khoảng 30 củ (tên gọi Dây Ba Mươi bắt nguồn từ đặc điểm này), nhưng có thể nhiều hơn. Cây mọc hoang dại khắp nơi, đặc biệt ở những vùng đồi núi.
Rễ củ Bách bộ sau khi khô có hình con thoi, dài khoảng 6-12cm, thô khoảng 0,5-1cm. Phần dưới của rễ phình to, đỉnh nhỏ dần, bên ngoài có màu vàng trắng hoặc xám vàng, có các rãnh dọc sâu. Chất rễ cứng, giòn, ít ngọt, đắng nhiều và có mùi thơm ngát. Vỏ ngoài của rễ có màu đỏ hoặc nâu sẫm là loại tốt nhất.
Cách thu hoạch và sử dụng bách bộ đúng cách
Củ của cây Bách bộ được sử dụng làm thuốc, và càng lâu năm thì củ càng to và dài. Thời điểm thu hoạch lý tưởng là vào đầu mùa đông hàng năm hoặc vào đầu xuân, khi chồi cây chưa hoạt động. Trước khi thu hoạch, thân dây cây được cắt bỏ, và cây choai được nhổ lên để thu hoạch toàn bộ củ. Củ sau đó được rửa sạch và phơi khô.
Phần rễ củ của Bách bộ thường cong queo, có chiều dài từ 5-25cm, đường kính từ 0,5-1,5cm. Đầu trên của rễ hơi phình to, trong khi đầu dưới thuôn nhỏ dần. Đây là bộ phận chính được sử dụng trong các bài thuốc.
Thành phần hóa học của Bách bộ
Bách bộ là một loại thảo dược quý, được biết đến với nhiều thành phần hóa học có giá trị trong y học. Các thành phần này khác nhau tùy thuộc vào loại Bách bộ:
Radix Stemonae Japonicae: Chứa các hợp chất: Stemonine, Stemonidine, Isostemonidine, Protostemonine, Paipunine, Sinostemonine.
Radix Stemonae Sessilifoliae: Chứa: Stemonine, Isostemonidine, Protostemonine, Tubersostemonine, Hodorine, Sessilistemonine.
Radix Stemonae Tuberosae: Chứa: Stemonine, Tubersostemonine, Isotubersostemonine, Stemine, Hypotubersostemonine, Oxotubersostemonine.
Ngoài ra, rễ của Bách bộ còn chứa các hợp chất khác như Tuberostemonin, Stnin, Oxotuberostemonin và nhiều Alcaloid chưa rõ cấu trúc như Stmonin (C22H33O4N, điểm chảy 162°C), Isostemonin (C22H33O4N, điểm chảy 212-216°C), Isotuberostemonin (C22H33O4N, điểm chảy 123-125°C), Hypotuberostemonin (C19H21O3N), Stemotuberin, Setemonidin (C19H31O5N), và Paipunin (C24H34O4N). Rễ của Bách bộ còn chứa các thành phần dinh dưỡng khác như Glucid (2,3%), Lipid (0,84%), Protid (9,25%) và một số acid hữu cơ (Acid Citric, Malic, Oxalic, Succinic, Acetic…).
Tác dụng dược lý của Bách bộ
Tác dụng kháng vi trùng
Bách bộ có tác dụng kháng khuẩn đối với nhiều loại vi khuẩn gây bệnh, bao gồm Streptococcus pneumoniae, β-Hemolytic Streptococcus, Neisseria meningitidis, và Staphylococcus aureus. Điều này đã được chứng minh qua các thí nghiệm trong ống nghiệm (in vitro).
Tác dụng diệt ký sinh trùng
Dịch chiết từ Bách bộ, bao gồm cả dạng cồn và nước ngâm, có khả năng diệt các loại ký sinh trùng như chấy rận, bọ chét, ấu trùng ruồi, muỗi, và rệp.
Tác động lên hệ hô hấp
Bách bộ có tác dụng làm giảm hưng phấn trung khu hô hấp, qua đó giúp giảm ho bằng cách ức chế phản xạ ho. Trong thí nghiệm, Bách bộ cũng được so sánh với Aminophylline về tác dụng chống co giật do Histamin, với hiệu quả kéo dài và hòa hoãn hơn.
Tác dụng trong điều trị bệnh nhiễm trùng
Theo dõi hơn 100 bệnh nhân sử dụng nước sắc Bách bộ, có tới 85% trong số họ cho thấy hiệu quả giảm ho rõ rệt. Stemonin, một thành phần trong Bách bộ, giúp giảm tính hưng phấn của trung tâm hô hấp, ức chế phản xạ ho và do đó, có tác dụng trị ho.
Tác dụng trị giun và diệt côn trùng
Khi ngâm giun trong dung dịch 0,15% Stemonin, giun sẽ tê liệt sau 15 phút. Nếu giun được lấy ra khỏi dung dịch kịp thời, chúng có thể hồi phục. Thí nghiệm với ếch cũng cho thấy tiêm dung dịch Stemonin sulfat (3mg) vào ếch có thể làm ếch tê bại, sau 12 giờ thì bình phục. Rượu thuốc Bách bộ 1/10 trong rượu 70° có thể diệt chấy rận trong vòng một phút và diệt rệp nhanh chóng.
Tác dụng kháng khuẩn
Bách bộ có tác dụng diệt vi khuẩn ở ruột già và kháng lại các vi khuẩn gây bệnh lỵ, phó thương hàn, giúp bảo vệ hệ tiêu hóa và chống lại các bệnh nhiễm trùng.
Công dụng chữa bệnh của cây Bách bộ
Cây Bách bộ là một thảo dược quý trong y học cổ truyền, được sử dụng rộng rãi để điều trị nhiều bệnh lý khác nhau, đặc biệt là các bệnh liên quan đến hệ hô hấp và các bệnh ngoài da.
Chữa ho và viêm đường hô hấp
Cây Bách bộ được biết đến nhiều nhất với tác dụng chữa ho. Có thể sử dụng rễ cây Bách bộ kết hợp với gừng sống, sắc lấy nước uống hai chén mỗi ngày. Ngoài ra, rễ cây Bách bộ cũng có thể được ngâm với rượu, uống mỗi ngày một chén, chia làm ba lần uống để trị ho.
Đối với những trường hợp ho dai dẳng không dứt, có thể sử dụng rễ Bách bộ nướng trên ngọn lửa cho đến khi củ khô lại, sau đó ngậm và nuốt nước từ rễ cây để giảm ho. Những người ho nhiều có thể áp dụng bài thuốc sắc rễ Bách bộ cả dây lẫn rễ, sắc đến khi nước cạn và dẻo quánh, uống với liều lượng một muỗng canh mỗi lần, ba lần mỗi ngày.
Điều trị ho do hàn và cảm mạo
Bách bộ cũng được sử dụng để điều trị ho do hàn và cảm mạo, đặc biệt khi đờm ít và họng ngứa. Cách dùng phổ biến là kết hợp Bách bộ sao với ma hoàng khử mắt, sau đó tán nhỏ thành bột, hòa với nước sôi và uống. Điều này giúp làm ấm cơ thể và giảm ho hiệu quả.
Điều trị các bệnh về giun và ký sinh trùng
Bách bộ là một thảo dược hiệu quả trong điều trị giun kim và giun đũa. Để trị giun kim, có thể sử dụng Bách bộ tươi, sắc lấy nước và thụt vào hậu môn trong vòng một tuần. Đối với giun đũa, sắc 12 gram Bách bộ uống vào buổi sáng khi đói, liên tục trong 5 ngày, sau đó sử dụng thuốc xổ để loại bỏ giun.
Điều trị côn trùng đốt và các bệnh ngoài da
Bách bộ còn có tác dụng điều trị các vết đốt do côn trùng như rệp, rận, chấy, và bọ chét. Để trị côn trùng cắn vào tai, có thể nghiền nát Bách bộ và trộn với dầu mè, sau đó bôi vào tai. Đối với những trường hợp mẩn ngứa, viêm da cơ địa, vẩy nến hoặc bị muỗi cắn, có thể sử dụng rễ Bách bộ cắt lát, xát trực tiếp lên vùng da bị ảnh hưởng để giảm ngứa và sưng tấy.
Điều trị ho gà và hen suyễn
Bách bộ cũng được sử dụng để trị ho gà và hen suyễn. Sắc từ 10-15 gram Bách bộ và uống hàng ngày giúp giảm các triệu chứng ho gà. Đối với bệnh nhân hen suyễn, có thể kết hợp Bách bộ với ma hoàng, miên hoa căn và đại toán, sắc uống để làm dịu cơn hen và giảm viêm khí quản mãn tính.
Chữa trị bệnh phổi và lao phổi
Bách bộ kết hợp với sa sâm và mật ong, sắc thành cao, có thể sử dụng để điều trị ho do phế nhiệt và lao phổi. Uống cao này với liều lượng hai lần mỗi ngày, mỗi lần 8ml, sẽ giúp giảm ho và làm sạch phổi, đồng thời hỗ trợ điều trị lao phổi hiệu quả.
Một số bài thuốc chữa bệnh cấp tính từ cây Bách bộ
Chữa ho do cảm lạnh
Bài thuốc này kết hợp Bách bộ với các dược liệu khác để giảm ho và làm ấm cơ thể. Sử dụng 12g Bách bộ, 8g kinh giới, 8g cát cánh, 6g cam thảo và 6g gừng tươi. Tất cả các nguyên liệu đem sắc nước uống trong ngày. Bài thuốc này giúp làm dịu cơn ho và cải thiện tình trạng cảm lạnh.
Chữa viêm phế quản có ho khan, phiền táo, đại tiện bí
Để giảm các triệu chứng ho khan, phiền táo và đại tiện bí do viêm phế quản, sử dụng 120g Bách bộ khô và 150g mật ong. Bách bộ đem tán thành bột, trộn đều với mật ong rồi hấp cách thủy trong 1 giờ. Sau đó, sấy khô và bảo quản trong lọ kín để dùng dần. Mỗi lần uống 10g hỗn hợp này với nước ấm, ngày uống 3 lần. Bài thuốc này có tác dụng dưỡng phổi, làm dịu cơn ho và hỗ trợ tiêu hóa.
Chữa ho lâu ngày, sốt về chiều, ngạt mũi, đau cổ gáy
Bài thuốc này kết hợp nhiều vị thuốc để điều trị các triệu chứng ho kéo dài kèm theo sốt, ngạt mũi và đau cổ gáy. Sử dụng 12g Bách bộ, 12g ý dĩ, 12g bách hợp, 12g mạch môn đông, 6g tang bạch bì, 6g bạch phục linh, 6g sa sâm, 6g địa cốt bì. Tất cả các vị thuốc đem sắc nước uống. Bài thuốc này giúp thanh nhiệt, dưỡng phổi và cải thiện triệu chứng ho lâu ngày.
Chữa ho gà
- Độc vị: Sử dụng 250g Bách bộ sắc với 1200ml nước, đun kỹ nhỏ lửa cho đến khi còn 600ml. Có thể thêm đường để dễ uống và bảo quản dùng dần. Ngày uống 3 lần, trẻ nhỏ trên 2 tuổi mỗi lần uống 10-15ml, dưới 2 tuổi mỗi lần uống 2-5ml, uống liên tục trong 10 ngày để đạt hiệu quả tốt nhất.
- Phối hợp: Sử dụng 50g Bách bộ, 20g hạnh nhân, 20g cát cánh, thêm 700ml nước và sắc lấy 350ml nước cốt. Sau đó, thêm 60g đường trắng vào hòa đều. Ngày uống 3 lần, tùy theo độ tuổi mà điều chỉnh liều lượng: Trẻ dưới 1 tuổi uống 4ml mỗi lần, từ 1-3 tuổi uống 6ml mỗi lần, từ 3-6 tuổi uống 9ml mỗi lần, từ 7-10 tuổi uống 15ml mỗi lần, người lớn uống 20ml mỗi lần. Khi uống có thể pha thêm chút nước ấm. Uống liên tục trong 7-10 ngày.
Chữa viêm họng, ho có đờm, viêm phế quản mạn tính
Sử dụng 20g Bách bộ, sắc hai lần để lấy nước cốt. Hợp cả hai nước và cô đặc lại còn 60ml, chia làm 3 phần uống trong ngày. Bài thuốc này giúp làm dịu cơn ho, giảm đờm và cải thiện tình trạng viêm họng và viêm phế quản mãn tính.
Để tận dụng hết các lợi ích từ bách bộ, người dùng cần hiểu rõ cách sử dụng và liều lượng thích hợp. Việc tham khảo ý kiến của các chuyên gia y tế trước khi sử dụng là rất quan trọng để tránh những tác dụng phụ không mong muốn. Bách bộ, với những công dụng vượt trội trong việc hỗ trợ điều trị các vấn đề hô hấp, là một thảo dược đáng tin cậy và hiệu quả trong y học cổ truyền.
